Difference between revisions of "Hidden Texts/1973 Secret, Littérature et alchimie a la fin du XVIe et au début du XVIIe siècle"

From Theatrum Paracelsicum
Line 58: Line 58:
{{Pagemark|pag|113}} Si Domayron a un nom, l’alchimiste qui glosa l’Hermetis Trismegisti Tractatus vere aureus de lapidis philosophici secreto <ref>Sur ce traité attribué à Hermes, cf. J. Ferguson, <i>Bibliotheca chemica,</i> I, 390. L’anonyme d’Orléans a suivi le texte de l’édition (la première) de Strasbourg 1566.</ref> voulut garder l’anonymat, et il ne semble pas qu’on ait jamais chercher à le percer. Cet ouvrage fut d’ailleurs publié par un Dominicus Gnosius Belga à Leipzig en 1610, resté aussi mystérieux <ref>Nous n’avons du moins rien su trouver dans les bibliographies locales ni sur l’alchimiste d’Orléans, ni sur le Belge.</ref>.
{{Pagemark|pag|113}} Si Domayron a un nom, l’alchimiste qui glosa l’Hermetis Trismegisti Tractatus vere aureus de lapidis philosophici secreto <ref>Sur ce traité attribué à Hermes, cf. J. Ferguson, <i>Bibliotheca chemica,</i> I, 390. L’anonyme d’Orléans a suivi le texte de l’édition (la première) de Strasbourg 1566.</ref> voulut garder l’anonymat, et il ne semble pas qu’on ait jamais chercher à le percer. Cet ouvrage fut d’ailleurs publié par un Dominicus Gnosius Belga à Leipzig en 1610, resté aussi mystérieux <ref>Nous n’avons du moins rien su trouver dans les bibliographies locales ni sur l’alchimiste d’Orléans, ni sur le Belge.</ref>.


La dédicace du Traité est datée d’“&nbsp;Aureliis ad Ligerim&nbsp;» le 23 octobre 1608. Elle est adressée «&nbsp;Philosopho ter maximo, Theosopho, Jurisperito, Medico, hoc est Comiti Palatino Dn. Jacobo Alsteinio patritio Romano, equiti aurei calcaris et regiae Majestati in Galliis a consiliis valetudinis&nbsp;». C’est cette dédicace qui nous fournit les seuls renseignements sur ce Comte d’Alstein et sur l’anonyme d’Orléans. C’est un jeu d’abord sur le nom de la pierre dans le nom du dédicataire : «&nbsp;Quemadmodum chymici philosophi solent omnes mundi lapides in tres praecipuos, tanquam generales reducere, in animalem videlicet vegetalem et mineralem, sic tu quoque Alsteini, vir inclyte, patrone et Mecoenas summe observande, qui a cunctis nomen habes lapidibus, hac principali nominum triplicitate conspicue adornatus... sic es theosophus : jurisperitus et medicus. Liberae enim ac supercelestis civitatis municeps factus, hanc a Deo nactus es gratiam, ut cum quibusvis, etiam summi judicii theologis conferre possis... Quanta etiam tua sit in medicina praestantia, novit non tantum Gallia, verum Anglia, Belgia, Helvetia, Italia, Bohemia, Moravia, Hungaria, Polonia, imo tota etiam Germania <ref>Nous n’avons non plus rien su trouver sur cet Alstein.</ref>&nbsp;».
La dédicace du Traité est datée d’«&nbsp;Aureliis ad Ligerim&nbsp;» le 23 octobre 1608. Elle est adressée «&nbsp;Philosopho ter maximo, Theosopho, Jurisperito, Medico, hoc est Comiti Palatino Dn. Jacobo Alsteinio patritio Romano, equiti aurei calcaris et regiae Majestati in Galliis a consiliis valetudinis&nbsp;». C’est cette dédicace qui nous fournit les seuls renseignements sur ce Comte d’Alstein et sur l’anonyme d’Orléans. C’est un jeu d’abord sur le nom de la pierre dans le nom du dédicataire : «&nbsp;Quemadmodum chymici philosophi solent omnes mundi lapides in tres praecipuos, tanquam generales reducere, in animalem videlicet vegetalem et mineralem, sic tu quoque Alsteini, vir inclyte, patrone et Mecoenas summe observande, qui a cunctis nomen habes lapidibus, hac principali nominum triplicitate conspicue adornatus... sic es theosophus : jurisperitus et medicus. Liberae enim ac supercelestis civitatis municeps factus, hanc a Deo nactus es gratiam, ut cum quibusvis, etiam summi judicii theologis conferre possis... Quanta etiam tua sit in medicina praestantia, novit non tantum Gallia, verum Anglia, Belgia, Helvetia, Italia, Bohemia, Moravia, Hungaria, Polonia, imo tota etiam Germania <ref>Nous n’avons non plus rien su trouver sur cet Alstein.</ref>&nbsp;».


Une conclusion à l’ouvrage précisera les rapports des deux hommes <ref><i>Tractatus,</i> p. 272.</ref> «&nbsp;In Galliam quoties te advenisse audiebam, toties summo perfusus gaudio ac laetitia, mihi unice gratulabar. Ut enim de coeteris meritis jam nihil dicam, quibus me multis tibi modis obstrinxisti : ex sola tua conversatione et colloquio quotidiano, a quo me discendi avidum non tantum non repellebas, sed amice potius invitabas, et humanissime insuper rogabas, in cursu meo philosophico tantum hausi utilitatis, ut cum Alexandro magno vere mihi nunc liceat dicere : vivendi me principium a patre, bene vivendi a te accepisse, ita ut generatus quidem a parentibus, nunc vero per te ab eliano quodam vel divino potius spiritu regneratus plane videar.&nbsp;»
Une conclusion à l’ouvrage précisera les rapports des deux hommes <ref><i>Tractatus,</i> p. 272.</ref> «&nbsp;In Galliam quoties te advenisse audiebam, toties summo perfusus gaudio ac laetitia, mihi unice gratulabar. Ut enim de coeteris meritis jam nihil dicam, quibus me multis tibi modis obstrinxisti : ex sola tua conversatione et colloquio quotidiano, a quo me discendi avidum non tantum non repellebas, sed amice potius invitabas, et humanissime insuper rogabas, in cursu meo philosophico tantum hausi utilitatis, ut cum Alexandro magno vere mihi nunc liceat dicere : vivendi me principium a patre, bene vivendi a te accepisse, ita ut generatus quidem a parentibus, nunc vero per te ab eliano quodam vel divino potius spiritu regneratus plane videar.&nbsp;»
Line 73: Line 73:
{{Pagemark|pag|114}} Au cours du traité l’anonyme donnera quelques preuves de son appartenance à la France. Ainsi c’est un proverbe : «&nbsp;Unde recte dicimus proverbio gallico : La santé surpasse tout... <ref><i>Tractatus</i>, p. 233 avec cette perspective médicale «&nbsp;Homines enim in perpetua sanitate degentes in hoc mundano Paradiso, hac in parte similes fiunt angelis in coelesti Paradiso... e contrario qui crebra vel etiam continue morborum tyrannide divexantur hujus rei causam non nisi malignis spiritibus ascribere possunt&nbsp;».</ref>&nbsp;» Ou bien à propos de la couleur des corbeaux <ref><i>Tract.</i> p. 69.</ref> : «&nbsp;Neque mireris, quod tot colorum differentias sive varietates in corvis statuamus, licet non nisi nigri vulgo sint noti. Fateor equidem nigros esse vulgatissimos : post tamen non raro his meis oculis vidi etiam albos, in aulis principum et regum, ut Dresdae in Misnia, in Electoris imperialis horto, et alibi. Tandem vero rarissimi sunt rubei corvi, quorum non nisi duos memini me vidisse in magna ista Regis nostri christianissimi cavea, quae extructa habetur in horto regio apud pagum quendam, quem Fontem bellum, vulgo Fonteinebleau vocant : quanquam et hi non omnino rubei, sed variegati rubris plumis tantum erant.&nbsp;» Ce Français en bon alchimiste a en effet voyagé, et il dira à Alstein, qui lui a tout appris <ref><i>Tract.,</i> p. 273.</ref> «&nbsp;nolo tamen inficiari me quoque aliorum plurium adhuc virorum doctissimorum colloquio interfuisse tam in Galliis quam in Germania.&nbsp;» Il nous rapporte une de ces discussions à propos de ces souffleurs prétentieux qui font tant de tort aux vrais alchimistes <ref><i>Ibid.,</i> p. 114.</ref> : «&nbsp;Hujusmodi quadratum Polyphemum vidi aliquando in amplissima nostra Parisiensium urbe, qui natione graecus, sine dubio etiam semper mendax, mala bestia, venter piger, non verebatur oblatrare viro cuidam doctissimo, magno philosopho, caballistae <ref>Le terme semble employé correctement si l’on en juge par la connaissance que l’auteur a eu des écrits de kabbale chrétienne. En effet, p. 242, il écrit «&nbsp;sicut idem color in montibus et intimis terrae visceribus (linea namque viridis gyrat universum) simplicissima rerum corpora sive elementa primum miscet, et lapides inde diversus proprietatum differentiis insignitos fabricat&nbsp;». Sur la «&nbsp;linea viridis&nbsp;», cf. 1<sup>re</sup> série des <i>Conclusiones cabalisticae,</i> concl. 7 et concl. 29 de la seconde série, KUNRATH, <i>Amphitheatrum,</i> Grad III, CLIV.</ref>, mago, et rerum abstrusarum peritissimo : cui sese non solum aequiparabat dicens : quantus tu es in lingua latina philosophus, tantus ego sum in mea graeca: sed contemptu quoque illum in medicis tantum rebus solerter satis versatum esse blaterabat : in chymicis autem ne secum quidem comparandum impudentissime mentiebatur. Idem mihi aliquando contigit in Helvetia, Augustae Rauracorum : cum in diversorio quodam inter prandendum contulissem, cum quodam Germano, viro alias literatissimo, qui postquam meas objectiones de arte chymica solvere nesciabat, et in presentia aliorum juvenum medicorum, sibi familiarium, prae pudore erubescebat, hac rixosa importunitate suae authoritatis salutem vindicaturus : Tu, inquit, ut ex sermone tuo intelligo, prorsus ignarus es rerum chymicarum, nec vel carbonem tetigisti unquam. Ego vero, quia antea ex propria ipsius confessione illum diu laborando ne tantillum quidem inde percepisse utilitatis, noveram, simpliciter respondi : neque tot inutiles feci sumptus, ut multi solent. Sed si miser ille scivisset, quam parum veri chymiae indagatores de mortuis illis carbonibus solliciti essent, quamque mihi tum temporis labia carbone vivo, ab altari philosophico per angelicam vel potius divinam inspirationem ad me perlato, tacta ac tincta fuissent : majori forte verborum humanitate meam quaesivisset amicitiam, neque tam difficilem sese erga me exhibuisset.&nbsp;»
{{Pagemark|pag|114}} Au cours du traité l’anonyme donnera quelques preuves de son appartenance à la France. Ainsi c’est un proverbe : «&nbsp;Unde recte dicimus proverbio gallico : La santé surpasse tout... <ref><i>Tractatus</i>, p. 233 avec cette perspective médicale «&nbsp;Homines enim in perpetua sanitate degentes in hoc mundano Paradiso, hac in parte similes fiunt angelis in coelesti Paradiso... e contrario qui crebra vel etiam continue morborum tyrannide divexantur hujus rei causam non nisi malignis spiritibus ascribere possunt&nbsp;».</ref>&nbsp;» Ou bien à propos de la couleur des corbeaux <ref><i>Tract.</i> p. 69.</ref> : «&nbsp;Neque mireris, quod tot colorum differentias sive varietates in corvis statuamus, licet non nisi nigri vulgo sint noti. Fateor equidem nigros esse vulgatissimos : post tamen non raro his meis oculis vidi etiam albos, in aulis principum et regum, ut Dresdae in Misnia, in Electoris imperialis horto, et alibi. Tandem vero rarissimi sunt rubei corvi, quorum non nisi duos memini me vidisse in magna ista Regis nostri christianissimi cavea, quae extructa habetur in horto regio apud pagum quendam, quem Fontem bellum, vulgo Fonteinebleau vocant : quanquam et hi non omnino rubei, sed variegati rubris plumis tantum erant.&nbsp;» Ce Français en bon alchimiste a en effet voyagé, et il dira à Alstein, qui lui a tout appris <ref><i>Tract.,</i> p. 273.</ref> «&nbsp;nolo tamen inficiari me quoque aliorum plurium adhuc virorum doctissimorum colloquio interfuisse tam in Galliis quam in Germania.&nbsp;» Il nous rapporte une de ces discussions à propos de ces souffleurs prétentieux qui font tant de tort aux vrais alchimistes <ref><i>Ibid.,</i> p. 114.</ref> : «&nbsp;Hujusmodi quadratum Polyphemum vidi aliquando in amplissima nostra Parisiensium urbe, qui natione graecus, sine dubio etiam semper mendax, mala bestia, venter piger, non verebatur oblatrare viro cuidam doctissimo, magno philosopho, caballistae <ref>Le terme semble employé correctement si l’on en juge par la connaissance que l’auteur a eu des écrits de kabbale chrétienne. En effet, p. 242, il écrit «&nbsp;sicut idem color in montibus et intimis terrae visceribus (linea namque viridis gyrat universum) simplicissima rerum corpora sive elementa primum miscet, et lapides inde diversus proprietatum differentiis insignitos fabricat&nbsp;». Sur la «&nbsp;linea viridis&nbsp;», cf. 1<sup>re</sup> série des <i>Conclusiones cabalisticae,</i> concl. 7 et concl. 29 de la seconde série, KUNRATH, <i>Amphitheatrum,</i> Grad III, CLIV.</ref>, mago, et rerum abstrusarum peritissimo : cui sese non solum aequiparabat dicens : quantus tu es in lingua latina philosophus, tantus ego sum in mea graeca: sed contemptu quoque illum in medicis tantum rebus solerter satis versatum esse blaterabat : in chymicis autem ne secum quidem comparandum impudentissime mentiebatur. Idem mihi aliquando contigit in Helvetia, Augustae Rauracorum : cum in diversorio quodam inter prandendum contulissem, cum quodam Germano, viro alias literatissimo, qui postquam meas objectiones de arte chymica solvere nesciabat, et in presentia aliorum juvenum medicorum, sibi familiarium, prae pudore erubescebat, hac rixosa importunitate suae authoritatis salutem vindicaturus : Tu, inquit, ut ex sermone tuo intelligo, prorsus ignarus es rerum chymicarum, nec vel carbonem tetigisti unquam. Ego vero, quia antea ex propria ipsius confessione illum diu laborando ne tantillum quidem inde percepisse utilitatis, noveram, simpliciter respondi : neque tot inutiles feci sumptus, ut multi solent. Sed si miser ille scivisset, quam parum veri chymiae indagatores de mortuis illis carbonibus solliciti essent, quamque mihi tum temporis labia carbone vivo, ab altari philosophico per angelicam vel potius divinam inspirationem ad me perlato, tacta ac tincta fuissent : majori forte verborum humanitate meam quaesivisset amicitiam, neque tam difficilem sese erga me exhibuisset.&nbsp;»


{{Pagemark|pag|115}} On aura remarqué au passage l’assurance de l’alchimiste d’Orléans d’avoir eu les lèvres touchées et teintes par le charbon philosophique, comme il avait parlé à Alstein de quelque esprit «&nbsp;elian&nbsp;». Nous sommes avec cet auteur, dont l’œuvre fut souvent rééditée, nous sommes en ce temps, dont Thorndike disait à propos de Khunrath et de Cesare della Riviera, que la magie naturelle se dissout en théosophie et mysticisme alchimique <ref><i>A History of Magic,</i> VII, p. 276.</ref>. L’ouvrage de l’anonyme d’Orléans est remarquable par l’emploi du mot de théosophus <ref>Ducange atteste Theosophus au sens de theologus, maistre en divinité, et le Diction, de Trévoux le suit encore. Chez J. Reuchlin suivi par H. C. Agrippa le mot «&nbsp;theosophista&nbsp;» désigne le sophiste qu’est le scolastique décadent. Joannes Arboreus (cf. <i>Diction. de biographie française</i> s.v. Alabri) publie de 1540 à 1553 une série de folios sous le titre de <i>Theosophia complectens sanam et luculentam difficiliorum locorum cum Veteris tum Novi Testamenti expositionem... in quibus lepidissimae sacrorum doctorum sententiae discutiuntur et multorum haereses revelluntur.</i></ref>, et par les développements sur ce thème. Alors que bien de ses contemporains et successeurs attendront l’“&nbsp;Elias artista&nbsp;» promis par les disciples de Paracelse <ref>Cf. P. Nève de Mévergnies, <i>J. B. Van Helmont,</i> Paris, 1935, p. 202 et 86.</ref>, il est fait semblable à Enoch et à Elie <ref><i>Tract.,</i> p. 246.</ref> : «&nbsp;Cum Christus Salvator noster, unica et sola vera sit sapientia ab aeterno, non existimo aliquem verae sapientiae participem fieri posse, nisi is et spiritum Christi simul habeat. Per hunc enim spiritum solum accessum habemus liberum ad abscondita tam divinarum quam naturalium rerum mysteria pervenienda. Is enim est, qui, teste Paulo, scrutatur omnia, etiam profunda Dei <ref>I<i> Cor.</i> 11, 12 à la suite du texte souvent cité sur la sagesse réservée aux parfaits.</ref>. Nemo enim cognoscit quae Dei sunt, nisi idem, quem accepimus, spiritus Dei. Hujus sola virtute similes efficimur in hac vita Enochi et Eliae. Sicuti enim hi, teste Scriptura, vivi fuerunt assumpti coelum : ita et nos per Christi spiritum, in his terris adhuc ambulantes, tanquam vivi in coelum extollimur. ... Non igitur expectandus est alius Enoch, aut alius Elias, qui ante adventum Christi in mundum veniat. Sicut enim Antichristus non habitat in uno solumodo individuo, sed in toto antichristiano corpore, quod ex pluribus constat membris, diffusus regnat ita Enochi et Eliae spiritum non accepit sola quaedam singularis persona: sed omnes veri Christiani, et pii, praesertin philosophi, qui in eodem ambulantes spiritu in vasis suis fictilibus, ut cum Paulo loquamur, habent thesaurum immortalem, nempe Jesum Christum : a quo Elias olim tanquam de spiritali petra bibens, spiritum quoque eundem acceperat, ita ut spiritus Eliae, non alterius sed ipsius quoque Christi fuerit : qui solus est Verus Elias artista, nos deducens in omnium artium veritatem, quin imo solus is est consummata philosophia, et omnium secretorum secretum.&nbsp;»
{{Pagemark|pag|115}} On aura remarqué au passage l’assurance de l’alchimiste d’Orléans d’avoir eu les lèvres touchées et teintes par le charbon philosophique, comme il avait parlé à Alstein de quelque esprit «&nbsp;elian&nbsp;». Nous sommes avec cet auteur, dont l’œuvre fut souvent rééditée, nous sommes en ce temps, dont Thorndike disait à propos de Khunrath et de Cesare della Riviera, que la magie naturelle se dissout en théosophie et mysticisme alchimique <ref><i>A History of Magic,</i> VII, p. 276.</ref>. L’ouvrage de l’anonyme d’Orléans est remarquable par l’emploi du mot de théosophus <ref>Ducange atteste Theosophus au sens de theologus, maistre en divinité, et le Diction, de Trévoux le suit encore. Chez J. Reuchlin suivi par H. C. Agrippa le mot «&nbsp;theosophista&nbsp;» désigne le sophiste qu’est le scolastique décadent. Joannes Arboreus (cf. <i>Diction. de biographie française</i> s.v. Alabri) publie de 1540 à 1553 une série de folios sous le titre de <i>Theosophia complectens sanam et luculentam difficiliorum locorum cum Veteris tum Novi Testamenti expositionem... in quibus lepidissimae sacrorum doctorum sententiae discutiuntur et multorum haereses revelluntur.</i></ref>, et par les développements sur ce thème. Alors que bien de ses contemporains et successeurs attendront l’«&nbsp;Elias artista&nbsp;» promis par les disciples de Paracelse <ref>Cf. P. Nève de Mévergnies, <i>J. B. Van Helmont,</i> Paris, 1935, p. 202 et 86.</ref>, il est fait semblable à Enoch et à Elie <ref><i>Tract.,</i> p. 246.</ref> : «&nbsp;Cum Christus Salvator noster, unica et sola vera sit sapientia ab aeterno, non existimo aliquem verae sapientiae participem fieri posse, nisi is et spiritum Christi simul habeat. Per hunc enim spiritum solum accessum habemus liberum ad abscondita tam divinarum quam naturalium rerum mysteria pervenienda. Is enim est, qui, teste Paulo, scrutatur omnia, etiam profunda Dei <ref>I<i> Cor.</i> 11, 12 à la suite du texte souvent cité sur la sagesse réservée aux parfaits.</ref>. Nemo enim cognoscit quae Dei sunt, nisi idem, quem accepimus, spiritus Dei. Hujus sola virtute similes efficimur in hac vita Enochi et Eliae. Sicuti enim hi, teste Scriptura, vivi fuerunt assumpti coelum : ita et nos per Christi spiritum, in his terris adhuc ambulantes, tanquam vivi in coelum extollimur. ... Non igitur expectandus est alius Enoch, aut alius Elias, qui ante adventum Christi in mundum veniat. Sicut enim Antichristus non habitat in uno solumodo individuo, sed in toto antichristiano corpore, quod ex pluribus constat membris, diffusus regnat ita Enochi et Eliae spiritum non accepit sola quaedam singularis persona: sed omnes veri Christiani, et pii, praesertin philosophi, qui in eodem ambulantes spiritu in vasis suis fictilibus, ut cum Paulo loquamur, habent thesaurum immortalem, nempe Jesum Christum : a quo Elias olim tanquam de spiritali petra bibens, spiritum quoque eundem acceperat, ita ut spiritus Eliae, non alterius sed ipsius quoque Christi fuerit : qui solus est Verus Elias artista, nos deducens in omnium artium veritatem, quin imo solus is est consummata philosophia, et omnium secretorum secretum.&nbsp;»


L’anonyme d’Orléans n’est, évidemment pas un Papiste et à propos de l’huile des philosophes il écrit <ref><i>Tract.,</i> p. 218.</ref> : «&nbsp;ex spiritualibus enim solis fit verum oleum philosophorum, ad metallorum corpora imperfecta in perfecta ungenda et tingenda : non secus ac ipse Christus est verum salutis vitaeque recuperandae oleum : quo non tantum in agone mortis, sed singulis etiam vitae diebus, imo horis atque momentis, corpora nostra per pias preces, meditationes et actiones perungenda et revivificanda sunt : ita ut Papistarum olea, chrysmata, aqua, panis sal, cinis, ignis S. Johannis, candelae, faces, cruces, et similia plura ab ipsis quidem benedicta vocata, sed citra expressum Dei {{Pagemark|pag|116}} mandatum per superstitionem introducita, prorsus sint vana et inania hominum inventa : et inter alchymistarum sophisticationes, tanquam opera frivola et corruptibilia anumeranda.&nbsp;»
L’anonyme d’Orléans n’est, évidemment pas un Papiste et à propos de l’huile des philosophes il écrit <ref><i>Tract.,</i> p. 218.</ref> : «&nbsp;ex spiritualibus enim solis fit verum oleum philosophorum, ad metallorum corpora imperfecta in perfecta ungenda et tingenda : non secus ac ipse Christus est verum salutis vitaeque recuperandae oleum : quo non tantum in agone mortis, sed singulis etiam vitae diebus, imo horis atque momentis, corpora nostra per pias preces, meditationes et actiones perungenda et revivificanda sunt : ita ut Papistarum olea, chrysmata, aqua, panis sal, cinis, ignis S. Johannis, candelae, faces, cruces, et similia plura ab ipsis quidem benedicta vocata, sed citra expressum Dei {{Pagemark|pag|116}} mandatum per superstitionem introducita, prorsus sint vana et inania hominum inventa : et inter alchymistarum sophisticationes, tanquam opera frivola et corruptibilia anumeranda.&nbsp;»

Revision as of 12:11, 12 May 2024